zachowania samobójcze

Zachowania samobójcze to szerokie pojęcie obejmujące myśli, wyobrażenia i komunikaty, których tematyka związana jest z agresją skierowaną przeciwko sobie, jak i zachowania mające na celu samounicestwienie, tj. plany, przygotowania oraz zamach na własną osobę z ewentualnym skutkiem śmiertelnym. Wielu autorów zestawień statystycznych nie dość jednoznacznie definiuje samobójstwo, nie oddzielając wystarczająco ostro próby samobójczej od samobójstwa ze skutkiem śmiertelnym.

Interpretację zachowań samobójczych można podzielić na cztery główne nurty:

Nurt refleksji filozoficznej i religijnej. Samobójstwo ujmowane było jako wolny akt jednostki i podlegało przede wszystkim ocenie moralnej (czy jest słuszne lub dozwolone, czy też nie).
Nurt refleksji socjologicznej. Upatruje źródeł samobójstw w zakłóceniach funkcjonowania społeczeństwa i na tym polu poszukuje czynników socjopsychologicznych związanych z samobójstwami oraz przedstawia teorie społeczne tłumaczące fenomen samobójstw (np. teoria samobójstw anomicznych wprowadzona przez Emila Durkheima).
Nurt psychologiczny. Poszukuje psychologicznych czynników wywołujących bądź związanych z samobójstwami prezentując psychologiczne teorie wyjaśniające samobójstwa.
Nurt psychiatryczno-biologiczny. Uważa samobójstwa za przejaw krótko- lub długotrwałego zaburzenia funkcjonowania psychicznego jednostki, zarówno związanego z chorobą psychiczną jak i osobniczą skłonnością do zachowań samobójczych. Rzecznicy tych bynajmniej nie wykluczających się nurtów często umniejszają wpływ i znaczenie czynników nurtów konkurencyjnych.

Każdy z wymienionych nurtów proponował własne podziały zachowań samobójczych. Niewiele jednak z nich miało swoje uzasadnienie empiryczne. Z praktycznego (i czysto opisowego) punktu widzenia wymienia się próby samobójcze i samobójstwa gwałtowne (powieszenie, skok z wysokości, postrzał i in.) oraz niegwałtowne (otrucie, drobne okaleczenia).

Czynniki ryzyka

Wiele prac naukowych poświęcono wyodrębnieniu czynników ryzyka samobójstw. Należy podkreślić, że czynniki są zmienne zależnie od kraju i narodowości. Poniżej przedstawiono główne demograficzne czynniki ryzyka samobójstw:

Płeć
Mężczyźni: zwłaszcza gwałtowne próby samobójcze
Kobiety: zwłaszcza w wieku podeszłym

Wiek: osoby dorastające (głównie próby samobójcze) oraz w wieku podeszłym

Stan cywilny: osoby owdowiałe, rozwiedzione, samotne

Narodowość: Finlandia, Węgry, Austria, emigranci

Utrata pracy, bezrobocie

Izolacja społeczna, zaburzenia adaptacyjne: wojsko, więzienie

Ciężki stan somatyczny: choroby nowotworowe, przewlekłe zespoły bólowe

Choroby psychiczne, także wśród krewnych

Rozpowszechnienie

W Polsce wg danych GUS (Rocznik Statystyczny Ochrony Zdrowia 1997, Rocznik Statystyczny GUS 1998) wskaźnik samobójstw wynosi 14 na 100 000 mieszkańców. Wskaźnik ten podlegał niewielkim wahaniom w ciągu ostatnich 20 lat (w zakresie 10-15/100 000 mieszkańców). Proporcja samobójstw dokonanych przez mężczyzn do samobójstw kobiet kształtowała się na poziomie 5:1 (głównie ze względu na wybór przez mężczyzn metod gwałtownych). Statystycznie jednak na jedną próbę samobójczą popełnianą przez mężczyznę przypadały 4 próby samobójcze popełniane przez kobiety (najczęściej za pomocą leków). W Polsce dużą ilość samobójstw zakończonych zgonami stwierdza się wśród mężczyzn młodych i w średnim wieku, o wykształceniu podstawowym lub zawodowym i niskim statusie społecznym. Od wielu lat próbowano wiarygodnie oszacować stosunek ilościowy prób samobójczych do samobójstw dokonanych. Jeszcze w latach siedemdziesiątych sądzono, że ilość samobójstw jest większa od prób samobójczych. W wyniku wielu dodatkowych badań stwierdzono, że wcześniejsze statystyki (oparte często na danych policyjnych) zaniżały ilość prób samobójczych, głównie ze względu na ich trudną wykrywalność w przeciwieństwie do samobójstw zakończonych zgonem. Obecnie szacuje się, że na jednego samobójcę przypada 10 osób podejmujących próbę samobójczą. Średnio osoba taka czyni to dwukrotnie w ciągu życia. Można zatem powiedzieć, że u konkretnej osoby najsilniejszym czynnikiem związanym z ryzykiem samobójstwa jest próba samobójcza w przeszłości. Warto odnotować, że w Polsce najwyższy wskaźnik samobójstw notowany jest na wsiach i w małych miastach (do 100 tys. mieszkańców).

Mann i współpracownicy przedstawili w 1999 roku model wyjaśniający, który porządkuje różne czynniki związane z samobójstwami. Model ten dzieli je na czynniki będące wyzwalaczami zachowań samobójczych w danym momencie życia osoby (najczęściej związane są one ze stresem), oraz te, które obniżają próg zachowań samobójczych u danej osoby (trigger-threshold model).

Czynniki
wyzwalające

ostre stany psychiatryczne
nadużycie substancji psychoaktywnych
niekorzystne zdarzenia życiowe
kryzysy rodzinne

Czynniki predysponujące

genetyczne
zaburzenia osobowości
uzależnienie od substancji psychoaktywnych
zachowania agresywne, impulsywność
wiek

Do podjęcia próby samobójczej dochodzi wtedy, gdy zbiegają się co najmniej dwa czynniki z obu grup (np. poważny kryzys rodzinny u osoby uzależnionej od alkoholu).

Od wielu lat podejmuje się wysiłki mające na celu określenie jak wiele osób spośród popełniających samobójstwo wykazywało wcześniej zaburzenia psychiczne. Niektórzy autorzy twierdzą, że procent chorych psychicznie wśród samobójców sięga 82%, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę zaburzenia osobowości. W amerykańskich badanich retrospektywnych stwierdzono, że ok. 40-60% osób popełniających samobójstwa miało wcześniej zdiagnozowane zaburzenia psychiczne.

zaburzenie
psychiczne procent
rozpoznań ryzyko
samobójstwa

depresja 50% 15-25%

uzależnienie
alkohol i inne 25% 15-25%

psychozy 10% 10%

zaburzenia
osobowości 5% o.borderline 4-10%
o.dyssocjalna 5%

Tabela. Psychiatryczne czynniki ryzyka wg pracy Sterna, 1997.

Biologiczne uwarunkowania samobójstw

W ciągu ostatnich lat coraz więcej jest doniesień na temat roli jaką w samobójstwach (zwłaszcza gwałtownych) odgrywają zaburzenia metabolimu serotoniny - neuroprzekaźnika ośrodkowego układu nerwowego. Wykazano bowiem, że genetycznie dziedziczone odmiany enzymów warunkujących produkcję i przemiany serotoniny (m. in. hydroksylaza tryptofanu i monoaminooksydaza) związane są z osobniczą predyspozycją do zachowań agresywnych i autoagresywnych. Niski poziom metabolitów serotoniny (np. kwasy hydroksyindoloctowego) w płynie mózgowo-rdzeniowym występuje szczególnie często u osób popełniających gwałtowne próby samobójcze. Te biologiczno-genetyczne uwarunkowania ssamobójstw po części mogą tłumaczyć częste próby samobójcze u osób z zaburzeniami osobowości, w których występują zachowania agresywne.

Inne choroby związane z częstymi próbami samobójczymi:

AIDS (ale nie zakażenie HIV)
Nowotwory
Urazy głowy, padaczka (5 x wzrost ryzyka)
Stwardnienie rozsiane, choroba Huntingtona i inne schorzenia organiczne mózgu
Urazy rdzenia kręgowego
Choroba wrzodowa
Przewlekła niewydolność nerek
Choroba Cushinga, reumatoidalne zapalenie stawów, porfiria

Leczenie i zapobieganie

W USA wiele badań poświęcono ocenie skuteczności różnego typu metod zapobiegania samobójstwom (badania organizowane przez Centre for Disease Control and Prevention). Niewątpliwa skuteczność wiąże się z redukcją czynników ryzyka (np. uzależnień) i ograniczeniem dostępności metod. Niską skutecznościa w prewencji odznaczały się tzw. "gorące linie" i centra kryzysowe. Rzadko kontaktowały się z nimi osoby rzeczywiście zagrożone samobójstwami, a ich pracownicy często udzielali rutynowych porad niedostosowanych do potrzeb klienta. Nieskuteczne okazały się także akcje treningów i warsztatów dostępne dla uczniów szkół i rodziców poświęcone tematyce samobójstw. Paradoksalnie zmniejszały one u uczestników skłonność do zgłaszania się po poradę do specjalistów. Obecnie największe znaczenie przywiązuje się do identyfikowania osób o zwiększonym ryzyku zachowań samobójczych, zarówno poprzez akcje psychologicznych badań przesiewowych jak i edukację nauczycieli i pracowników socjalnych w metodach identyfikacji osób zagrożonych. W Polsce próba samobójcza może być wskazaniem do hospitalizacji w szpitalu psychiatrycznym, także wbrew woli pacjenta, w obliczu bezpośredniego zagrożenia życia (Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego). Leczenie osób po próbie samobójczej obejmuje działania mające na celu stabilizację stanu ogólnomedycznego oraz wdrożenie leczenia psychofarmakologicznego i psychoterapeutycznego odpowiedniego do współistniejącej choroby psychicznej.

Maciej Moskwa | www.psyche.pl